Amputasyon, vücudun çıkıntı biçimindeki herhangi bir organının, özellikle de kol ve bacakların tamamen ya da kısmen cerrahi yöntemlerle kesilip alınması. Kol ya da bacakların biri ya da her ikisi doğuştan eksik olan kişiler için de doğuştan gelme (konjenital) ampütasyon terimi kullanılır.
Ampütasyon kelimesi Latince keserek çıkarmak anlamına gelen amputare kelimesinden türemiştir. 17. yy'ın sonlarından itibaren tıp terminolojisinde baskın hale gelmiştir. Ampütasyon kelimesi Fransızca Amputation kelimesinden Türkçe'ye geçmiştir.
Genellikle yaralanma, enfeksiyon, tümör, şeker hastalığı ya da bir organa yeterince kan gitmemesi gibi durumlarda ampütasyonlara başvurulur; bazen işlev görmeyen ya da aşırı derecede biçim bozukluğu olan kol ya da bacaklara da ampütasyon uygulandığı olur. Kan kaybı ve enfeksiyon görülen yaralılarda şeker hastalığına ya da damar tıkanıklığına bağlı, yayılma tehlikesi gösteren gangren olaylarında, kötü huylu (habis) kemik ya da yumuşak doku tümörleri olan kişilerde ampütasyon hayat kurtarıcı bir önlem olabilir.
Bugünün cerrahisi, ağır hasar görmüş organların ampütasyona başvurmadan tedavi edilmesini olanaklı kılmıştır. II. Dünya Savaşı sırasında, özellikle kan ve plazma kullanarak ağır yaralanmaların tedavisinde kazanılan deneyimler, pek çok kişiyi kolsuz ya da bacaksız kalmaktan kurtarmıştır. Özellikle bacak ampütasyonlarından sonra takılan modern protezler de (yapay organlar) hastanın sorunlarını bir ölçüde azaltmaktadır. Kol ya da bacakları doğuştan eksik kişilerde cerrahi onarım pek gerekmediğinden daha çok yapay organlar kullanılır. Doğuştan gelme ampütasyonların nedeni bilinmemekle birlikte, bu eksikliğin kalıtımsal bir yapı bozukluğu olmadığı sanılmaktadır.
Bazı ülkelerde cezalandırma amacıyla ampütasyona (organ kesme) başvurulur.
Niçin ampütasyon yapılır?
Bu işleme genellikle birkaç nedenle başvurulur. İyileşemeyecek kadar harap olmuş, parçalanmış bir kol ya da bacağın kesilip atılması hasta için daha iyidir. Bir bölümü herhangi bir hastalık nedeniyle beslenmemiş ve ölmüş olan bir kol ya da bir bacağın kangren olması da kesilmesini gerektiren bir nedendir. Bu bacağın ya da kolun kesilmemesi, hastanın hayatının kaybına yol açabilecek tehlikeler doğurur. Bir de, iyice gelişmemiş olduğundan bir işe yaramayan, üstelik vücudun hareket yeteneğini kısıtlayan, göze hoş görünmeyen uzantılar şeklindeki kol ya da bacak bölümleri kesilebilir.
Bir yaralanma sonucu gereken ampütasyon, en sık rastlanan ameliyat türlerindendir. Çağdaş savaşlarda kullanılan silâhların tahrip etme güçleri artmış olduğundan, yaralananların iyileştirilmesi amacıyla yapılan ampütasyonlar güç ameliyatlar sırasına girmiştir. Ampütasyon gerektiren durumlar günlük hayatta da makineleşme, hızlı araç sürme alışkanlığı gibi nedenlerle artmıştır. Taşıtların çarptığı kimselerin çok kere bacakları kırılmakta; kaza yapan taşıtlarda ön sırada oturanlar ise, çok kere başlarından yaralanmaktadırlar. Bir kolları otomobilin açık penceresinden dışarı sarkan şoförlerin, aksi yönden gelen bir aracın yakın geçmesi sonucu kollarının kopması da, artık olağan kazalar arasında yer almaktadır.
Amputasyon Endikasyonları
• Travma
• Geri dönüşümsüz iskemi
• Kompartman sendromu
• Periferik vasküler hastalık
• Yanık
• Donma
• Enfeksiyon
• Tümörler
Amputasyon Seviyeleri
Üst Ekstremite
• Parmak
• El (transmetacarpal)
• El bileği dezartikülasyonu
• Ön kol
• Dirsek dezartikülasyonu
• Kol
• Omuz dezartikülasyonu
• Forequarter
Alt Ekstremite
• Parmak
• Ayak (transmetatarsal, lisfranc , chopart)
• Ayak bileği dezartikülasyonu
• Diz altı
• Diz dezartikülasyonu
• Diz üstü
• Kalça dezartikülasyonu
• Hindquarter
Amputasyon sonrası neler olabilir?
Amputasyondan sonra hastanede 5-14 gün daha hasta kalır. Sorun olmadıkça pansumanlar günaşırı yapılır. Drenler ertesi gün çıkarılır. Yara iyileşmesini doktor iki haftada bir hastayı görerek değerlendirir. Tam iyileşme 4-8 haftada sağlanır.
Yaranın ve bacağın rehabilitasyonu amputasyondan hemen sonra başlar. İlk günler gerdirme egzersizleri, sonra yataktan tekerlekli sandalyeye geçme, koltuk değneği kullanma eğitimleri yapılır. Sonunda kalan bacağa ağrılığını vererek yaşamayı hasta öğrenir.
Protez bacak yada yapay bacak eğitimine ameliyattan sonraki 10 gün içinde başlanabilir. Ancak genelde hastaların protezi hazırlatmaları 4-6 hf, etkin kullanabilmeleri haftalar sürer.
Yan etkiler
Her cerrahi girişim risk taşır. Özellikle yaşlı, eşlik eden bir çok hastalığı olan kişilerde amputasyon riskleri olabilen bir ameliyattır. Ameliyat sonrası enfeksiyon, kanama, yara iyileşmeme sorunları, eklemlerin katılaşıp hareket ettirilememesi ameliyattan sonra karşılaşılabilen sorunlardır. Nadiren kalan doku iyileşemez ve tekrar amputasyon gerekebilir.
Ameliyattan sonra
Ameliyattan sonra uygulanan tedavi, uygun bir protezin takılabilmesi için yeterli bir güdüğün sağlanabilmesi amacını güder. Güdük, günde birkaç defa sargılarla sarılarak şişliğinin giderilmesine çalışılır. Elverişli zamanlarda drenler ve dikişler alınır. Bazen derinin masajla güçlendirilmesi ve güdüğün de fizyoterapistin verdiği fizik tedavi hareketleriyle kuvvetlendirilmesi gerekir; böylece, elde edilen sonucun daha başarılı olması sağlanır.
Son yıllarda, ampütasyon sonrası bakımında önemli başarılar elde edilmiştir. Ampütasyon yöntemleri yeni olmamakla beraber, teknik gelişme sonucunda sağlanan hafif fakat sağlam, plastik alüminyum karışımı yapay bacak ve kol parçaları elde edilen sonuçların çok daha başarılı olmasını sağlamaktadır. Bu gibi hafif maddelerle gerçekleştirilen protezler yerini tutmaya çalıştıkları organın işlevini daha yeterli bir şekilde yerine getirmektedirler.
Ancak, bu alanda karşılaşılan en önemli güçlük hastanın göstereceği ruhbilimsel tepkidir. Hastaya durumun ayrıntılarıyla anlatılması, aynı ameliyatı geçirmiş kimselerle tanışıp onların sorunlarını nasıl çözdüklerini öğrenebilmesi iyi sonuç vermektedir. Ameliyattan sonra, dokuların şişleri dağılıp son şekillerini alıncaya dek geçici bir protez kullanılır. Sürekli protez, çok defa aylarca sonra kullanılmaya başlanır.
Ampütasyonun, ameliyat sonrasında ortaya çıkabilen en önemli sorunları mikroplanma ve kanamadır. Mikroplanmanın kan damarlarına ulaşması, ölümle bile sonuçlanabilen durumlara yol açabilir. Ampütasyonun omuz, dirsek, bilek, dizkapağı gibi bir eklemde yapılması yani kemiğin kesilmesinin söz konusu olmaması halinde, işlem dezartikülasyon adını alır.
Savaşların günümüzde azalmış olmasına karşılık, makineleşmenin yaygınlaşması karşısında trafik ve iş kazalarının oranının büyük çapta artması, ampütasyonun uygulanma alanını gittikçe artırmaktadır. Bu tür kazalardan vücutları oldukça büyük zarar görerek kurtulanların bile, ampütasyon ve protez tekniğinin sağladığı olanaklardan yararlanarak yeniden topluma kazandırılmaları, çağdaş cerrahinin en önemli başarıları arasında yer almaktadır.
Sağlıklı ve sağlıkla kalın..